H μετανάστευση είναι ένα από τα συναρπαστικότερα φαινόμενα που συμβαίνουν στη φύση, σε πάρα πολλές και διαφορετικές ομάδες αγρίων ζώων, σε ψάρια, θηλαστικά και πτηνά. Ο κύριος στόχος της μετανάστευσης είναι να εξευρεθούν οι ιδανικότερες κατά περίπτωση συνθήκες που απαιτούνται σε συγκεκριμένα στάδια του βιολογικού κύκλου του είδους.
Η μετανάστευση των πτηνών είναι από τις πιο γνωστές και ίσως από αυτές που έχουν μελετηθεί περισσότερο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πολλά από τα χαρακτηριστικά και τις λεπτομέρειες της είναι ελάχιστα διερευνημένες έως και άγνωστες.
Οι διαδικασίες που ακολουθούνται στη μετανάστευση ποικίλουν μεταξύ των ειδών, του πληθυσμού, των κλάσεων ηλικίας, του φύλου και μπορεί να διαφοροποιούνται ακόμη και μεταξύ των ατόμων. Οι διαφορές που παρατηρούνται έχουν άμεση σχέση με την απόσταση που τα πουλιά διανύουν, τις διαδρομές που ακολουθούν, τη χρονική στιγμή της αναχώρησης και της άφιξης και τη συμπεριφορά που, επιδεικνύουν κατά το ταξίδι τους.
Η σημασία και οι επιπτώσεις αυτών των διαφορών στη διαδικασία της μετανάστευσης είναι ωστόσο σε πολύ μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητες.
Η λεπτομερέστερη γνώση των διαφοροποιήσεων που παρατηρούνται και των μηχανισμών που τις ελέγχουν και τις καθορίζουν είναι καθοριστικής
σημασίας για την κατανόηση του ρόλου της μετανάστευσης στον κύκλο ζωής των ειδών αυτών.
Σημαντικής σημασίας είναι επίσης και η κατανόηση του τρόπου που η διαδικασία της φυσικής επιλογής ενεργεί και διαμορφώνει το φαινόμενο αυτό. Ταυτόχρονα, με τη γνώση αυτών των μηχανισμών, μπορεί να εκτιμηθεί η ευελιξία προσαρμογής των μεταναστευτικών ειδών στις ανθρώπινες επεμβάσεις πάνω στα φυσικά οικοσυστήματα.
Οι επιστημονικές γνώσεις για τη μετανάστευση των πουλιών, παρότι έχουν ιστορία αρκετών δεκαετιών, παρουσίασαν μεγάλη άνθηση μετά τη δεκαετία του 60 με την ευρύτερη χρήση τεχνολογιών όπως τα ραντάρ και η δορυφορική τηλεμετρία.
Σε συνδυασμό με την ανάπτυξη επιστημών όπως η αεροδυναμική, η μηχανική και η βιοχημεία των έμβιων οργανισμών, η μελέτη της μετανάστευσης μπορεί να δώσει απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα.
Σημαντικά συμπεράσματα έχουν προκύψει από πρόσφατες μελέτες για θέματα που αφορούν τη μηχανική της πτήσης των πτηνών σε συνδυασμό με τα ενεργειακά τους αποθέματα.
Τρόποι μετανάστευσης
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι στρατηγικές που έχουν αναπτύξει τα διάφορα είδη για να καλύπτουν τις μεγάλες αποστάσεις της μετανάστευσης τους.
Κάποια είδη κινούνται με πολλά μικρά «βήματα», ενώ άλλα καλύπτουν τις ίδιες αποστάσεις με δύο ή τρεις κινήσεις, πραγματοποιώντας μεγαλύτερες πτήσεις.
Μετακινούμενα σε αλληλουχία μικρών αποστάσεων απαιτούνται μικρότερα αποθέματα ενέργειας του σώματος και άρα λιγότερο μεταφερόμενο βάρος, αλλά αυτό απαιτεί να πραγματοποιούνται περισσότερες στάσεις «ανεφοδιασμού» σε ενέργεια κατά τη διαδρομή.
Η απώλεια κάποιας από αυτές τις στάσεις δεν είναι ιδιαίτερα σημαντική απώλεια μια και τα πουλιά αυτά μπορούν να μετακινηθούν εύκολα στην επόμενη.
Από την άλλη πλευρά τα είδη που ταξιδεύουν μεταφέροντας περισσότερο φορτίο ενέργειας, επιβαρύνονται λόγω μεγαλύτερου βάρους και εκτίθενται σε μεγαλύτερο ρίσκο, επειδή η απώλεια μιας από τις λίγες θέσης «ανεφοδιασμού» μπορεί να αποβεί κρίσιμη για τη μετανάστευση.
Το μειονέκτημα αυτό όμως εξισορροπείται από το ότι τα είδη αυτά, έχοντας περισσότερη διαθέσιμη ενέργεια, μπορούν να διανύσουν σε περίπτωση ανάγκης μεγαλύτερες αποστάσεις και να αναζητήσουν κάποιες άλλες θέσεις ακόμη και λιγότερο πλούσιες σε τροφή.
Η επιλογή του μικρότερου αριθμού στάσεων προσφέρει παράλληλα το πλεονέκτημα της μικρότερης έκθεσης στους άρπαγες που γνωρίζουν και καραδοκούν στις σταθερές θέσεις τροφοληψίας των πτηνών.
Φυσική επιλογή
Στη μετανάστευση σημαντικό ρόλο έχει παίξει η διαδικασία της φυσικής επιλογής και έχει ευνοήσει τα είδη εκείνα που έχουν ελαχιστοποιήσει την κατανάλωση ενέργειας δίνοντας τους τη δυνατότητα να καλύπτουν το μέγιστο της απόστασης με το ελάχιστο της κατανάλωσης ενέργειας.
Τέτοια είδη είναι αυτά που έχουν καταφέρει να μεταφέρουν μόνο όσο λίπος απαιτείται ώστε να φτάσουν στο επόμενο σημείο «ανεφοδιασμού» αφήνοντας επιπλέον και κάποιο μικρό απόθεμα που τους χρειάζεται για να εγκατασταθούν σε αυτό το σημείο.
Επιπλέον, κάποια είδη μέσω της φυσικής επιλογής έχουν προσαρμοστεί ώστε να ελαχιστοποιούν το χρόνο που απαιτείται για να φτάσουν στον προορισμό τους ώστε να καταλάβουν έγκαιρα πλούσιες σε τροφή περιοχές ή να παραμένουν όσο το δυνατόν λιγότερο χρόνο σε άγνωστες και επικίνδυνες περιοχές κατά το ταξίδι τους.
Τέτοια είδη μεταφέρουν
το μέγιστο δυνατόν απόθεμα λίπους ώστε να φτάνουν στον προορισμό τους χωρίς να χρειάζεται να χάνουν χρόνο για τροφή κατά το ταξίδι.
Τέλος είδη που αντιμετωπίζουν μεγάλη πίεση από άρπαγες φροντίζουν να ξεκινούν το ταξίδι με το ελάχιστο δυνατό βάρος για να μπορούν με ευελιξία να ξεφεύγουν κατά την πτήση από τους θηρευτές.
Η συνολική ποσότητα
ενέργειας που απαιτείται για τη μετανάστευση διαφέρει μεταξύ των ειδών. Το είδη που κατά τη μετανάστευση τους έχουν προσαρμοστεί στη μεταφορά μικρών ποσοτήτων ενέργειας δεν μεταβάλουν σημαντικά το βάρος του σώματος τους ενώ τα είδη που θέλουν να ελαχιστοποιήσουν το χρόνο του ταξιδιού τους μπορεί ακόμη και να διπλασιάσουν το βάρος τους πριν την έναρξη της μετανάστευσης.
Τα είδη της δεύτερης κατηγορίας είναι συνήθως αυτά που έχουν να διασχίσουν μεγάλες και αφιλόξενες εκτάσεις όπως έρημους ή θάλασσες. Η απόσταση που μπορεί να καλύψει ένα είδος εξαρτάται κυρίως από τα αποθέματα ενέργειας του και την ικανότητα να διατηρεί στο σώμα του μια ισορροπία νερού.
Αλλαγές στη φυσιολογία
Πρόσφατες έρευνες έχουν αποδείξει ότι πολλά είδη κατά την περίοδο της προετοιμασίας τους για τη μετανάστευση, μεταβάλλουν τις τροφικές τους προτιμήσεις με στόχο τη μεγιστοποίηση της απόθεσης λίπους στο σώμα τους.
Σε ότι αφορά τη φυσιολογία του σώματος των πουλιών κατά την περίοδο της μετανάστευσης παρατηρούνται εκτός των αλλαγών στα αποθέματα ενέργειας και πολλές άλλες αλλαγές στο μυϊκό, στο κυκλοφορικό, που μεταφέρει οξυγόνο στους μύες, και στο ορμονικό τους σύστημα καθώς και σημαντικές αλλαγές στο μέγεθος των εσωτερικών οργάνων τους.
Μελέτες στις αλλαγές του μεγέθους και της λειτουργίας του πεπτικού συστήματος έχουν δείξει ότι η μείωση της λειτουργικότητα του και η αποκατάσταση του
πραγματοποιείται ιδιαίτερα γρήγορα, μέσα σε λίγες μόνο μέρες.
Οι αλλαγές στο πεπτικό σύστημα πραγματοποιούνται ώστε να επιτευχθεί η μεγαλύτερη δυνατή αξιοποίηση της διαθέσιμης τροφής και να δημιουργηθούν ταχύτατα τα ενεργειακά αποθέματα που θα απαιτηθούν για τη μετανάστευση.
Συγκεκριμένα κατά την περίοδο προετοιμασίας τα πουλιά εμφανίζονται υπερφαγικά και για το λόγο αυτό τα όργανα του πεπτικού τους συστήματος υπερπλάσονται για να αντεπεξέλθουν.
Μελέτες σε άγρια πουλιά, κυρίως χήνες και πάπιες, έχουν δείξει ότι τα όργανα του πεπτικού συστήματος έχουν σημαντικά μεγαλύτερο μέγεθος κατά την περίοδο προετοιμασίας της μετανάστευσης σε σχέση με περιόδους εκτός μετανάστευσης.
Σε είδη που πραγματοποιούν λίγες στάσεις κατά τη μετανάστευση τους έχει παρατηρηθεί ότι κατά τις πρώτες 1 με 2 μέρες της άφιξης στις θέσεις «ανεφοδιασμού» σε ενέργεια, ο
ρυθμός αύξησης του βάρους τους είναι σχετικά μικρός και αυξάνεται σημαντικά κατά τις επόμενες μέρες, παρότι η αφθονία τροφής είναι η ίδια.
Η περίοδος των πρώτων 2 ημερών για τα μικρόσωμα είδη και των 8-10 ημερών για τα μεγαλύτερα κρίνεται ότι είναι αυτή που απαιτείται για να επανέλθει το πεπτικό σύστημα σε κατάσταση πλήρους αξιοποίησης της τροφής.
Διαφαίνεται ότι τα μεταναστευτικά πουλιά έχουν αναπτύξει διάφορες στρατηγικές για να αντιμετωπίσουν την ενεργειοβόρο μεταφορά μεγαλύτερου βάρους εσωτερικών οργάνων κατά την πτήση επιλέγοντας την προσαρμογή των οργάνων τους και αλλαγή των τροφικών προτιμήσεων τους για να αντεπεξέλθουν στις διαφορετικές και ταχύτατα μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες που συναντούν κατά το ταξίδι τους.
Η επιλογή της ιδανικότερης λύσης εξαρτάται από το είδος της μετανάστευσης που πραγματοποιεί το είδος, το μέγεθος του σώματος τους και τη διαδρομή που ακολουθείται.
Οι μεταβολές της φυσιολογίας ενός οργανισμού είναι δύσκολο αντικείμενο μελέτης αλλά η πολυπλοκότητα του φαινομένου της μετανάστευσης που έχει καθοριστεί από μια εξελικτική πορεία χιλιάδων ετών και η κατανόηση των χαρακτηριστικών της, παρότι βρίσκονται σε αρχικό ακόμη στάδιο, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον και εκπλήξεις.
Αλεξάνδρου Ι Γιαππή
Γεωπόνου PhD
Επιστημονικού συνεργάτη της ΚΣΕ
ΠΑΝ-ΘΗΡΑΣ
Initial
Back
